1. Η ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟΥ DIDEROT
Ανάγνωση της Τραγωδίας του Βολταίρου «Το Ορφανό της Κίνας»,
στο Σαλόνι της Madame Geoffrin.
Πίνακας του Anicet Charles Gabriel Lemonnier, 1755
Η Marie Thérèse Rodet Geoffrin (1699-1777) είναι μία από τις γυναίκες που υποστήριξαν τα γράμματα, τις τέχνες και τις επιστήμες, στη διάρκεια του 18ου αιώνα και πριν τη Γαλλική Επανάσταση. Αφού χήρεψε στα 50 της και κληρονόμησε μια μεγάλη περιουσία, άρχισε να προσκαλεί στο σπίτι της όλους τους μεγάλους δημιουργούς του Διαφωτισμού, μαθητές του Βολταίρου ως επί το πλείστον. Έγινε μάλιστα και η πρώτη χρηματοδότις της Εγκυκλοπαίδειας του Denis Diderot, και βοήθησε με πολλούς τρόπους στη συνέχιση και ολοκλήρωση της έκδοσής της. Ο πίνακας «Στο Σαλόνι της Madame Geoffin», έγινε κατά παραγγελίαν στον ζωγράφο Anicet Charles Gabriel Lemonnier, που έκανε την αναπαράσταση μια φανταστικής βραδυάς όπου όλοι οι Εγκυκλοπαιδιστές συναντιούνται μαζί, ενώ μια τέτοια ολοκληρωτική συνάθροιση δε φαίνεται να πραγματοποιήθηκε ποτέ. Σ’ αυτόν τον πίνακα, ξεχωρίζουν ανάμεσα στους άλλους, οι Marivaux, Rousseau, Rameau, Diderot, Malesherbes, Montesquieu, Fontenelle, Helvétius, d'Alembert, και… η προτομή του Βολταίρου.
2. Η ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑΣ
Η έκδοση της «Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers, par une Société de Gens de letters» (Εγκυκλοπαίδεια ή Λογικό [1] Λεξικό των επιστημών, των τεχνών και των επαγγελμάτων), των Diderot και d’ Alembert, υπήρξε το σημαντικότερο πολιτιστικό γεγονός του αιώνα του Διαφωτισμού.
Από το 1751 ως το 1772, εκδόθηκαν οι 17 τόμοι κειμένων και 11 τόμοι εικόνων, στους οποίους πρέπει να προσθέσομε τα Συμπληρωματικά που εκδόθηκαν ανάμεσα στο 1776 και το 1780. Ο Βολταίρος υπολόγισε πως για 25 χρόνια, η Εγκυκλοπαίδεια έδωσε δουλειά σε περισσότερους από 1000 εργάτες, και περισσότερους από 150 φιλολογικούς συνεργάτες.
Πριν ακόμα εκδοθεί ο πρώτος τόμος, και με την κυκλοφορία του διαφημιστικού φυλλαδίου, ξέσπασε η διαμάχη ανάμεσα στον Denis Diderot και τους Ιησουϊτες αντιπάλους του. Η διαμάχη αυτή θα εξελιχθεί σε αληθινό πόλεμο κατά τη διάρκεια της έκδοσης της Εγκυκλοπαίδειας, όταν Επίσκοποι και άλλοι ιερείς θα ζητήσουν από τον Βασιλιά να προβεί σε λογοκρισίες και απαγορεύσεις. Ο Αρχιεπίσκοπος των Παρισίων ρίχνει το ανάθεμα, και το Κοινοβούλιο καταδικάζει την Εγκυκλοπαίδεια στην πυρά! Με Βασιλικό διάταγμα, απαγορεύεται η κυκλοφορία των δύο πρώτων τόμων, και οι ιερωμένοι συνεργάτες της Εγκυκλοπαίδειας εξορίζονται.
Το 1759 μάλιστα, με τη διαταγή διακοπής της έκδοσης, δίνεται το δικαίωμα στους συνδρομητές ν’ απαιτήσουν την επιστροφή των χρημάτων τους, μα κανένας από τους συνδρομητές δεν σπεύδει.
Ακόμα και ο Πάπας Κλεμέντιος ο 8ος καταδίκασε την Εγκυκλοπαίδεια. Τέλος, ο Diderot ανακάλυψε πως ο ίδιος ο εκδότης του, Le Baron, είχε λογοκρίνει κάποια άρθρα από τον φόβο των διώξεων. Δύο χρόνια πριν ολοκληρωθεί η έκδοση, και πάλι ο Le Baron θα εκτίσει οχτώ μέρες φυλακή στη Βαστίλη, για… «άνευ αδείας αποστολή αντιτύπων στις Βερσαλλίες»!
Τελικά, με την ανατροπή των ισορροπιών στο Κοινοβούλιο, οι Εγκυκλοπαιδιστές ολοκληρώνουν το έργο τους. 28 τόμοι, από τους οποίους οι 11 περιέχουν τις εικόνες, 72.000 άρθρα, γραμμένα από περισσότερους από 140 συνεργάτες.
Οι επιπτώσεις της Εγκυκλοπαίδειας υπήρξαν συγκλονιστικές, αφού άνοιξαν στους αναγνώστες και μελετητές όλους τους ορίζοντες της γνώσης και φώτισαν τις εικόνες των δραστηριοτήτων του ανθρώπου, με αποτέλεσμα τη ραγδαία ανάπτυξη της καλλιτεχνικής, διανοητικής, επιστημονικής και πολιτικής δημιουργίας της εποχής της. Και δεν είναι υπερβολή να πούμε πως η Εγκυκλοπαίδεια του Διαφωτισμού, προετοίμασε όλες τις Επαναστάσεις που την ακολούθησαν, με πρώτη τη Γαλλική (1789).
3. Η ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑΣ
Αυτό που και σήμερα εντυπωσιάζει, είναι η εκπληκτική «λογική» ή φιλοσοφική δομή της Εγκυκλοπαίδειας, που επέτρεψε και την «σειριακή» έκδοσή της, χωρίς να χάνει ο αναγνώστης την περιέργεια για το «τι θα γίνει παρακάτω». Ο Diderot ακολούθησε μια σειρά συνδέσεων των κεφαλαίων μεταξύ τους, που αντί να διακόπτει τη ροή, προκαλεί την περιέργεια για τη συνέχεια. Γι αυτό το σκοπό χωρίζει το έργο σε τρία μέρη: Μνήμη, Νόηση, Φαντασία.
Η Μνήμη ταυτίζεται εν μέρει με την Ιστορία, που περιλαμβάνει τόσο την «φυσική» Ιστορία όσο και την θρησκευτική, την κοινωνική και πολιτική, την κοσμολογία και την αστρολογία, και υφίσταται άλλη μια τριμερή σύνθετη υποδιαίρεση: Ομοιομορφία της φύσης, αποστάσεις από τη φύση, χρήσεις της Φύσης.
Η Νόηση ταυτίζεται με τη Φιλοσοφία. Με δύο υποκατηγορίες: Επιστήμη του ανθρώπου, και επιστήμη της φύσης. Χωριστά αντιμετωπίζονται η Μεταφυσική και η Οντολογία, καθώς και η Θεολογία. Η επιστήμη του ανθρώπου, διακρίνεται σε Λογική και Ηθική, και αφιερώνει ένα κεφάλαιο στην «Πνευματολογία» ή επιστήμη της ψυχής. Στις επιστήμες της φύσης, ξαναβρίσκομε τη Μεταφυσική (των σωμάτων), αλλά κυριαρχούνται από τα Μαθηματικά και τη Φυσική. Ακολουθούν και άλλες σύνθετες υποδιαιρέσεις, όπως της Λογικής, που διακρίνεται σε «τέχνη του σκέπτεσθαι» «τέχνη του στοχασμού» (reflection είναι και η ανάκλαση) και «τέχνη του επικοινωνείν». Και οι διακλαδώσεις συνεχίζονται από τα γενικότερα θέματα προς τα ειδικότερα.
Η Τρίτη μεγάλη υποδιαίρεση (Φαντασία) αφορά κυρίως την Ποίηση. Που αφού διαιρείται σε Ιερή και Κοσμική, περνάει στις υποκατηγορίες Αφηγηματική, Δραματική και Παραβολική, και περιλαμβάνει στις μικρότερες υποκατηγορίες τη μουσική, το θέατρο και τις τέχνες.
Πρόκειται φυσικά για μιαν αρκετά πρωτόγονη δομή των μηχανισμών της λογικής, αλλά τόσο ισχυρή, ώστε να κάνει τους αναγνώστες της Εγκυκλοπαίδειας όχι μόνο να την διαβάζουν και να τη μελετούν, αλλά ν’ ανυπομονούν για την έκδοση του επόμενου τόμου.
4. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΩΝ
Η πρώτη (αναχρονιστική) ερώτηση που μπαίνει, και που η απάντησή της απαιτεί τη χρήση τόσο της μνήμης και της νόησης όσο και της φαντασίας, είναι: Τι θα είχε κάνει ο Diderot, αν είχε στη διάθεσή του την πληροφορική, τις νέες τεχνολογίες και τα οπτικοακουστικά μέσα;
Το δεύτερο ερώτημα, έρχεται μόνο του: Τι έκαναν, τόσους αιώνες, εκατοντάδες ή και χιλιάδες «εγκυκλοπαιδιστές» που υποτίθεται πως συνέχισαν το έργο των Διαφωτιστών;
Η δομή του «Λογικού Λεξικού», εγκαταλείφθηκε πολύ γρήγορα στα Εγκυκλοπαιδικά Λεξικά, κι αυτό φαίνεται πως έγινε γιά πρακτικούς λόγους που αφορούν την τυπογραφία. Επανήλθε η αλφαβητική σειρά των λημμάτων, που ίσχυε γιά τα παραδοσιακά γλωσσικά λεξικά, και εφαρμόστηκε στις Εγκυκλοπαίδειες. Με τον καιρό, η ανάγκη της συγγραφής μεγάλων κεφαλαίων ανάμεσα στα μικρά λήμματα, έφερε τις «Θεματικές» όπως ονομάστηκαν Εγκυκλοπαίδειες. Η ιδέα του «Λογικού Λεξικού», εφαρμόστηκε σποραδικά και σε σπάνιες περιπτώσεις, αλλά μόνο σε Γλωσσικά Λεξικά.
Η αλφαβητική σειρά των λημμάτων που ακολουθούν όλες οι παραδοσιακές Εγκυκλοπαίδειες, είναι μία ψευδής δομή, ένας ακόμα κατακερματισμός του λόγου, που χρησιμεύει μόνο στις επί μέρους προσφυγές και αναφορές των ερευνητών.
Οι Θεματικές Εγκυκλοπαίδειες πάλι, οργανώνονται συνήθως με βάση την ταξινόμηση των θεμάτων σε μεγάλες ενότητες, που εκδίδονται συχνά σε ανεξάρτητους τόμους, χωρίς όμως η σειρά αυτή να τηρεί μια λογική ή έστω συνειρμική συνέπεια και συνέχεια. Το αποτέλεσμα βοηθάει ίσως στην εξειδίκευση, όχι όμως στη Γνώση.
Το «Ονομαστικό» ή «Λογικό» Λεξικό (παράδειγμα τρανό έχομε στην Ελλάδα το «Αντιλεξικόν» του Θεόδωρου Βοσταντζόγλου) ακολουθεί μιaν ιδεατή σειρά των λημμάτων, που εξελίσσεται με την αναγωγή σε ομοιότητες και αντιθέσεις, περνάει από το «εγώ» στο «όλον» ή αντιστρόφως, και ολοκληρώνεται σ’ ένα ενιαίο (και μεγάλο) σύνολο.
Το μειονέκτημα αυτής της δομής, είναι η αναγκαστική οργάνωσή της με μικρούς επί το πλείστον σπονδύλους (λήμματα), κι έτσι, ενώ ακολουθεί την έναρθρη και εξελικτική λογική των συνωνύμων και των αντιθέτων, παραβλέπει τον συνειρμό και την απρόβλεπτη περιέργεια που καλλιεργείται σε κάθε βήμα του αναγνώστη. Που από τη φύση τους, κινούνται μάλλον στον ενδιάθετο λόγο και τη μνήμη, παρά στον έναρθρο.
5. ΓΙΑ ΜΙΑ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ
Ζούμε την επανάσταση των «Νέων (λεγομένων) Τεχνολογιών», τα Προγράμματα Multimedia και τις Δικτυακές Σελίδες, με τα πολυποίκιλα Ευρετήριά τους (Search Machines), τους Συνδέσμους (Links), και την περίφημη Interactivity (Αλληλεπίδραση), που από ουσιαστική διαδικασία της Αλχημείας του Νεύτωνα βρέθηκε να είναι βασικό εργαλείο στην τρέχουσα ορολογία των υπολογιστών.
Σήμερα δίνεται η ευχέρεια στον αναγνώστη-θεατή να μεταπηδά σε πολλά και διαφορετικά επίπεδα της νόησης, και ν’ αξιοποιεί πολλά εργαλεία λόγου και τέχνης (γραπτό λόγο, προφορικό λόγο, οπτικοακουστικό λόγο, εικόνες, σχεδιαγράμματα κ.λ.), να πηγαινοέρχεται εν τέλει με άνεση ανάμεσα στον έναρθρο και τον ενδιάθετο λόγο.
Θα μπορούσαμε λοιπόν να οργανώσουμε μια σύγχρονη Εγκυκλοπαίδεια, μ’ έναν πρωτότυπο τρόπο, έτσι ώστε να διαβάζεται ευχάριστα (ηδονικά θάλεγε ο Αριστοτέλης), αλλά και συνάμα ν’ αποτελεί ένα αποτελεσματικό ερευνητικό και εκπαιδευτικό εργαλείο. Θα χρησιμοποιούσαμε γι αυτό, όχι μόνο τα νέα Οπτικοακουστικά μέσα, αλλά και την ίδια την «ψηφιακή λογική» που μπορεί να περιπλανηθεί σε τρεις τουλάχιστον διαστάσεις των πραγμάτων και του κόσμου.
Η «ψηφιακή λογική» είναι ένα ιδανικό σύνθετο και πλήρες εργοστάσιο νόησης, που (με τον σωστό προγραμματισμό) μπορεί να παρακολουθήσει ακόμα και την προβλεπόμενη ροή της περιέργειας του θεατή-αναγνώστη-μαθητή. Κι αυτό δεν επιδέχεται απλά και μόνο μια ψυχαγωγική διάσταση στη μάθηση, αλλά ανοίγει νέους ορίζοντες για την Παιδεία, την Ψυχαγωγία και τον Πολιτισμό γενικότερα.
6. ΓΙΑ ΜΙΑ MULTIMEDIA ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟ
Με την αξιοποίηση όλων αυτών των «τεχνολογιών», με την ανάπτυξη μιaς Μεθόδου και τη δημιουργία ενός κατάλληλου ψηφιακού προγραμματισμού, μπορούν να δημιουργηθούν νέα σύνθετα εργαλεία παιδείας και γνώσης, που θα εντάσσουν την ψυχαγωγία στη μάθηση.
Το θέμα που μπαίνει από την πρώτη στιγμή, είναι αυτό που απασχόλησε εκατοντάδες εκπαιδευτικούς και μη, και που δεν δείχνει να λύθηκε ολοκληρωτικά μέσα από την (προφορική) διδασκαλία: Η fatigue. Η κόπωση ή πλήξη του μαθητή στη διάρκεια της διδασκαλίας, η έλλειψη ενδιαφέροντος, η αφηρημάδα, που οφείλεται ίσως εν μέρει στον χαρακτήρα του μαθητή, αλλά κυρίως στην αδυναμία της προφορικής διδασκαλίας
Μία τέτοια Μέθοδος, όχι μόνο συμπτύσσει, και σε μεγάλο βαθμό μάλιστα τον χρόνο της «διδασκαλίας», αλλά επί πλέον καλλιεργεί μία συνθετική πειθαρχία και ικανότητα σκέψης του «μαθητή», πράγμα που σημαίνει πως διευρύνει τον ορίζοντα της νοημοσύνης του. Βοηθάει δηλαδή τον αναγνώστη, όχι να συσσωρεύει απλά και μόνο τις πληροφορίες σε ασύνδετες ενότητες, όπως κάνει η σύγχρονη εξειδικευτική εκπαίδευση, αλλά σ’ ένα αληθινό «άνοιγμα της σκέψης», μια πειθαρχία του απείθαρχου πνεύματος, ένα συνδυαστικό παιχνίδι του νου και του «πρώτου κινούντος» δηλαδή της περιέργειας, αυτού δηλαδή που αποτελεί σε τελική ανάλυση την ουσία της Παιδείας και της Γνώσης.
Γιατί η Γνώση δεν είναι ένα στοίβαγμα λέξεων προς αποστήθισιν, αλλά έρχεται με την νοητική «πειθαρχία» της συνένωσης πολλών και διαφορετικών πληροφοριών, σε λίγες και αλληλοσχετιζόμενες ενότητες. Κατ’ αναλογίαν, μίμησιν και δι’ αλληλεπιδράσεως, όπως έλεγαν οι Αλεξανδρινοί που συνδύαζαν των Πλάτωνα με τον Ερμή τον Τρισμέγιστο.
[1] Η λέξη raisonné μεταφράζεται κατά λέξιν με τον όρο εκλογικευμένο. Όμως το ουσιαστικό νόημα που δίνουν οι Εγκυκλοπαιδιστές στη λέξη, είναι λογικό, με τη σχέση που έχει το λογικόν με τον ίδιο το λόγο.
